So sánh Anh và Pháp
"Người Ăng Lê không thẳng tuột vô tư như Mỹ, cũng chẳng dễ dãi xuề xòa như Úc con"
Cũng đã lâu tôi mới có dịp trở lại London, thành phố của sương mù và mưa phùn hầu như quanh năm suốt tháng.
Từ lúc ra trường vào năm 2002 cho đến nay tôi mới có dịp nghe lại giọng nói đặc sệt tiếng Anh của người... Anh.
Những danh từ địa phương, cách phát âm nhẹ nhàng, có một chút gì đó quý phái và trưởng giả của người bản xứ.
Chất Ăng Lê
Chỉ cần bước lên máy bay của hãng Virgin Atlantic, vẫn còn đậu tại phi trường Los Angeles là tôi đã nhận ra được ngay cái bản chất đặc biệt này của người Ăng Lê.
Họ không thẳng tuồn tuột vô tư như Mỹ. Chẳng dễ dãi, xuề xòa như Úc con.
Ở người Ăng Lê, bạn sẽ tìm thấy đôi chút kềm chế (restraint) ở chính mình, không hoàn toàn tự do phóng túng như những nơi khác.
Họ thường không nhìn đời chỉ qua lăng kính màu hồng, không tin tưởng tuyệt đối vào bất kỳ một vấn đề gì, và có lẽ vì lịch sử dân tộc của họ tự nó có thể chứng minh là họ đã từng làm bá chủ thiên hạ nên họ cũng thường không màng đến việc phải phô trương về văn hóa, hay quan trọng hóa vấn đề này như người Pháp.
Nếu bạn có dịp viếng thăm thủ đô Paris, bạn sẽ cảm nhận được điều mà tôi muốn nói. Có một cái gì đó rất kiêu ngạo và hãnh diện ở người Pháp nếu chúng ta bàn cãi về nền văn minh hay lịch sử của họ.
Nhưng có lẽ vì lịch sử nước Pháp có liên hệ trực tiếp đến sự đô hộ gần 100 năm của đất nước Việt Nam nên thành tâm mà nói, tôi không có nhiều thiện cảm đối với nước Pháp trong vấn đề này.
Ðối với tôi chẳng có gì là văn minh khi lịch sử hào hùng của bạn bao gồm việc bạn ỷ mạnh ăn hiếp (và ăn cướp) nhà người hàng xóm bên cạnh chỉ vì bạn giàu hơn và có nhiều vũ khí tối tân hơn.
Chất Pháp ở Hà Nội
Tôi vẫn còn nhớ hôm tôi vào thăm Hỏa Lò trong một buổi trưa trời nắng nóng không mây ở Hà Nội.
Có những trường ở Anh qui định sinh viên năm thứ nhất phải sống nội trú
Nhìn chiếc máy chém duy nhất còn sót lại sau bao nhiêu đổi thay của thế cuộc và nghĩ đến cũng lưỡi dao ấy đã chém đi biết bao nhiêu cái đầu của những người con Việt Nam không cam tâm làm nô lệ, của 13 liệt sĩ ở Yên Bái, tôi chợt nghĩ không hẳn là bạn nên luôn hãnh diện với những thành tích to lớn mà đất nước bạn hay chính bạn đã đạt được.
Bởi lẽ đơn giản nếu như đất nước bạn lớn mạnh, hoặc bạn là người có đầy quyền uy, tiền bạc thì trên con đường lịch sử 'mở mang bờ cõi', công danh đó hẳn đã có nhiều người phải quỳ phục, nằm xuống để bạn bước qua.
Người Khmer sẽ không bao giờ có một cái nhìn giống người Việt Nam khi nói về mảnh đất Sài Gòn mà theo họ thì người Việt Nam đã mãi mãi lấy đi.
Người Mỹ da đỏ sẽ không thể nào chia sẻ sự hãnh diện của những người Mỹ da trắng khi nói về những ngày đầu lập quốc của Hiệp Chủng Quốc Hoa Kỳ.
Cũng như người Ấn Ðộ sẽ luôn luôn có một 'câu chuyện' riêng cho họ (their story) không giống với 'câu chuyện' của người Anh kể lại vì sao họ có mặt ở Ấn Ðộ vào đầu thế kỷ thứ 19.
Chuyện của người khác
Anh và Pháp ảnh hưởng khác nhau đối với thuộc địa cũ
Lịch sử là thế. 'History' [lịch sử] theo tiếng Anh chỉ là 'His' 'Story' [câu chuyện của anh ta]. Nó chỉ là một câu chuyện của người thắng cuộc.
Nói như thế không có nghĩa là người thắng cuộc nào cũng như nhau, hay 'câu chuyện' của người thắng cuộc nào cũng như nhau.
Tôi còn nhớ là trước khi ra trường, nhóm bạn thân của tôi đã có một buổi tranh luận khá thú vị về chủ nghĩa thực dân (colonialism) và những ảnh hưởng của nó đến cuộc sống hôm nay của chúng ta.
Hôm đó có tôi, một anh bạn người Ấn Ðộ đang học luật, hai cô bạn, một Singapore, một Hồng Kông đang làm luận án tiến sĩ, một anh người Peru, và một anh người Nam Phi (South Africa).
Vì theo luật lệ của Magdelen College là nơi chúng tôi được nhận vào học, trong năm đầu tiên ai cũng phải ở chung trong college, không được ra ngoài mướn nhà ở riêng, nên chúng tôi hầu như mỗi ngày đều gặp nhau ở phòng ăn tập thể.
Và như một thông lệ quen thuộc, cứ mỗi khi gặp nhau ở phòng ăn thì việc đầu tiên chúng tôi nói đến là về các món ăn tệ quá sức tưởng tượng của trường, hay nói một cách chung chung là đồ ăn của người Anh.
Salad không ra salad, thịt thì chỉ biết để như thế nướng hoặc luộc cho đến chín, không hành tỏi cũng chẳng ớt, tương.
Đồ ăn và thuộc địa
Trưa được cho ăn khoai tây luộc cả củ (lẫn vỏ), thì chiều tối sẽ được đổi món ăn... khoai tây chiên.
Mà phải chi khoai được chiên giòn ngon như french fries của McDonald's còn đỡ.
Ðằng này khoai chi mà mềm như bún, mỗi miếng to còn hơn ngón tay cái của mình và thấm đầy những dầu và mỡ.
Bởi vậy chúng tôi thường đùa là lý do duy nhất tại sao trong quá khứ người Anh phải tìm đến nhiều nơi đô hộ là vì đồ ăn của họ quá dở, các gia vị ẩm thực của họ quá nghèo nàn.
Họ phải sang Ấn Ðộ để mua cà ri và mang thuyền đến Trung Quốc mua trà, nhân tiện mua luôn thuốc phiện về hút cho đỡ lạnh.
Ngày này qua tháng nọ, vật giá leo thang, thôi thì chiếm và biến nó thành thuộc địa luôn cho tiện việc.
Nhưng suy cho cùng, tất cả chúng tôi (đều có cùng một gốc là tất cả đều đến từ những nơi từng bị đô hộ!) cũng đồng ý là nếu như phải lập lại trang lịch sử của thời đô hộ thuở xa xưa thì bị Anh đô hộ là... tốt nhất.
Hậu thuộc địa
Người Anh để lại nhiều dấu ấn ở các nước thuộc địa như Singapore
Tốt không phải vì họ ít dã man hơn người Hòa Lan hay người Tây Ban Nha ở Nam Phi hay ở Peru trong thời gian đô hộ, mà vì ít nhất ra khi họ ra đi trả lại độc lập cho các nước tự chủ, họ cũng để lại một số tập tục dân chủ căn bản cần thiết để làm bàn đạp cho các nước có thể phát triển trong tương lai.
Các bạn thử nghĩ lại xem có đúng không?
Từ Canada, Úc, Ấn Ðộ cho đến Hồng Kông, Singapore, Malaysia, Nigeria, nơi nào khi ra đi người Anh cũng để lại những dấu ấn tiêu biểu của chính xã hội họ.
Ðặc biệt là hệ thống cai trị, chế độ Westminster mà trong đó cả 3 cơ ngành Luật pháp (Quốc Hội), Hành pháp (Chính Phủ), và Tư pháp (Tòa Án) đều được xây dựng độc lập và riêng biệt để có thể bảo vệ các quyền lợi của người dân một cách công bằng và dân chủ hơn.
Thế còn đối với ông địa chủ cũng đã từng làm mưa làm gió một thời cai trị từ thủ đô Paris thì sao?
Ông ta cũng đã để lại khá nhiều di sản đấy chứ.
Nơi nào ông đã từng làm chủ cũng để lại những ngôi nhà villa có kiến trúc vượt thời gian, những bức tranh đầy ấn tượng, những cái bánh ngọt ngon không thể tả, và những ổ bánh mì không giòn không lấy tiền.
Nhưng mà hình như chỉ có thế thôi bạn ạ.
Chọn ai?
Tôi không nghĩ ra được một đất nước nào đã từng bị ông này cai trị mà khá hơn được trong việc xây dựng một xã hội pháp quyền theo đúng nghĩa của nó.
Có lẽ các bạn của tôi cũng không nghĩ ra được ai bởi thế chúng tôi mới cùng đồng ý là nếu như phải bị đô hộ, thì chọn Anh Quốc là tốt nhất.
Nhưng cho đến bây giờ tôi vẫn chưa nghĩ ra được câu trả lời vừa ý cho câu hỏi dưới đây mà các bạn tôi đã hỏi tôi khi chúng tôi nhắc đến năm 1997 lúc Anh Quốc trả Hồng Kông về cho Bắc Kinh sau 155 năm đô hộ.
Nếu như phải chọn chế độ cai trị của một ngoại bang nhưng văn minh, công bằng, dân chủ và chế độ cai trị của người cùng nhà, cùng dòng giống nhưng lại khắc nghiệt và không đại diện chính đáng (legitimate) cho người dân thì tôi sẽ chọn bên nào?
Nếu bạn biết thì email cho tôi biết nhé: . Cảm ơn bạn nhiều.
Luật sư Trịnh Hội sinh tại Việt Nam, trưởng thành ở Úc, học MA ở Oxford, Anh Quốc và từng sinh sống tại Mỹ và một số nước châu Á.